Vatsonga

Vatsonga

Tindzhawo leti Vatsonga a va tshama eka tona na minkombiso ya tindzin'wana ta vona loko ku nga se va na tibhodara to avanyisa Afrika Dzonga, Swaziland, Mozambhiki na Zimbabwe.

Ntsengo wa rixaka

5,370,000 ^[1]

Laha vakumekaka kona hixitalo

Mozambique (3,100,000) · Afrika-Dzonga (2,100,000) · ESwatini (27,000) · Zimbabwe (5,000)

Tindzimi ta rixaka

Xitsonga, Portuguese, English

Vukhongeri

Ndzhavuko, Vukreste

Vuxaka

Vatsonga i rixaka ra vanhu va swivongo swo hambana-hambana lava va kumekaka etikweni ra Afrika. Vatsonga va kumeka ngopfu eAfrika Dzonga,hi laha rixaka ra Vatsonga ri nga hetelela ri tshama kona hi ku rhula tanihi rixaka leri ri tivekaka ri ri Vatsonga. Vatsonga i vanhu lava va vulavulaka ririmi ra Xitsonga. Mutsonga namuntlha wa swi kota ku hlawula ku dyondza ririmi ra Xitsonga exikolweni; ririmi ra manana ra yelana hambi kuri exikolweni kumbe mavulavulelo ya le kaya, kambe van'wani va tsakela ku antswisa vutivi hi ndlela ya vudyondzisi bya matimu ya Xitsonga ni ku ti antswisela hi ririmi ro hlantsweka.

Ku Hluka ka Rixaka

Vatsonga lava va nga tala hi xidzi i Vatonga (Thonga), Varhonga (Ronga) na Vatswa (Tswa) lava a va vulavula ririmi leri ri tivekaka tani hi Xitonga, Xirhonga, na Xitswa. Vatsonga vo sungula ku ta tiveka hi vito ra Vatsonga kumbe Vatonga va fikile laha evuxa bya tiko-nkulu ra Africa etindzhawini to fana na va Zambia, Malawi, Zimbabwe na Mozambique kwalomu ka va 500AD. Ku fikela kwalamo ka 1200 wa Vatonga na Vacopi se a va fume tiko ra le Vudzonga bya Mozambique, va hlota tindlopfu va tlhela va xavisa timhondzo na switirhisiwa swa risinda.^[2] Va akile kona eNyembani na le Xai-Xai, laha va nga tekana na Vatswa, Valozyi, Valambya na Vashona, kutani va fuma rixaka ra Vatsonga. Eka vatukulu va vona ku fikile laha va nga ntumbuluxa tinxaka to fana na va Nondwani na Mpfumo ku sukela kwalomu ka lembe ra 1350 lava a va tiveka va ri Varhonga tanihi leswi a va tshama eVudzonga-vuxa (Vurhonga) na kuva va katsa ririmi ra Xitonga na Xikalanga. Vatsonga va hlanganile na maputukezi hi lembe ra 1554 eDelagoa Bay, endzhaku ka loko maputukezi ya kongomise xikepe xa vona etikweni ra Vatsonga.^[3] Perestrelo u tsarile hi minkarhi liya leswaku Vatsonga a va ri kona hi lembe ra 1554 etikweni ra le Mozambique laha a kuri na mimfumo ya swivongo swa va Tonga na va Rhonga.

Henri Junod u tsarile swo tala hi minkarhi ya khale ka rixaka ra Vatsonga ku suka kwalamu ka malembe ya 1600 ku fikela 1900. Hi minkarhi ya xikhale, Vatsonga a va tsakela ku ti tiva tanihi "va Tonga", "Vadzonga", kumbe "va Rhonga", kambe hinkwaswo swi vula rixaka rin'we.^[4] Hi vutsalwa bya xi Nguni, "Tonga" yi tsariwa yi ri na "h" tanihi leswi eka ririmi ra Vanguni marito yo sungula hi "T" ya fanekele ku landzela hi "h" - hikokwalaho Vanguni va ri tsala tanihi "Thonga", loko va vula Tonga. Vito leri ra Tonga i ra khale ngopfu, i ra khale ku tlula mintlawa ya swivoga na tinxaka to tala ta laha eAfrika Dzonga.

Mimfumo Swivongo

Vanhu va rixaka ra Vatsonga va tele ngopfu, nkarhi wun'wana swi tsandza na lava va tsarisaka tinhlayo ta vanhu ku hlayela Vatsonga hi ku helela. Minkarhi yo tala tinhlayo leti ti paluxiwaka i ta Vatsonga va le Afrika Dzonga na le Mozambique ntsena. Eka Vatsonga ku na mimfumo ya swivongo swo tala, vo tala i vatukulu va Vatonga na Varhonga, van'wani i vatukulu va Vatswa, van'wani i vatukulu va Valozyi, van'wani i vatukulu va Vambayi kasi van'wani i vatukulu va Valambya.

Exikarhi ka Vatsonga ku na lava va nga nghena eVutsonga hi lembe ra 1820, va nga vatukulu va ka Ndwandwe, va ka Soshangane, kambe nkarhi wun'wana va ti hlaya va ri Vanguni se hikokwalaho nkarhi wun'wana swi nga tiveki leswaku va fanele ku hlayiwa eka rixaka ra Vatsonga kumbe eka rixaka ra Vanguni. Hi ku twisisa ka Vatsonga vo tala, vatukulu va Soshangane hi vona ntsena va nga ti vitanaka vaShangane, Machangana kumbe Amashangane. ^[5]

Vatsonga va kumeka etindzhawini to hambana-hambana eAfrika Dzonga. Va kumeka hi xitalo eLimpopo, kambe na le Gauteng, Mpumalanga na Swaziland va kumeka. Mintlawa ya marhavi ya Vatsonga hi kuya hi matirhiselo ya ririmi ra Xitsonga na vuendli bya mintolovelo ya Xitsonga, ku hlayiwa vanhu lava phatlukaka eka swiyenge leswi landzelaka:

- VaBila - VaDzonga - VaHlanganu - VaHlave - VaHlengwe - VaKhosa - VaLambya - VaLozyi - VaN’wanati - VaNdzawu - VaNkomati - VaNkuna - VaRhonga - VaShangane - VaTembe - VaTswa - VaXika - VaXingwedzi

Swiyenge leswi, mavito ya swona ya huma eka vakokwani wa vona kumbe vito ra mfumo xivongo xa rixaka ra vona, kambe hinkwavo va hlanganisiwa hi ririmi ra Xitsonga na ndhavuko wa Xitsonga, swo fana na mambalelo, vunanga, macinelo, tingoma, na swin'wana.

Minkombo

↑ "Tsonga joshuaproject.net". Retrieved 11 February 2015.
↑ Junod, Henry (1977), Matimu Ya Vatsonga: 1498-1650, Braamfontein: Sasavona Publishers.
↑ De Mesquita Perestrelo, M (1564), Naufragio da Não São Bento, Coimbra.
↑ Junod, Henri (1927), Life of a South African Tribe: The Social Life, London: Macmillan & Co.
↑ Mathebula, Mandla (2002), 800 Years of Tsonga History: 1200-2000, Burgersfort: Sasavona Publishers and Booksellers Pty Ltd.

[Joshua_Project-1] "Tsonga joshuaproject.net". Retrieved 11 February 2015.

[2] Junod, Henry (1977), Matimu Ya Vatsonga: 1498-1650, Braamfontein: Sasavona Publishers.

[3] De Mesquita Perestrelo, M (1564), Naufragio da Não São Bento, Coimbra.

[4] Junod, Henri (1927), Life of a South African Tribe: The Social Life, London: Macmillan & Co.

[5] Mathebula, Mandla (2002), 800 Years of Tsonga History: 1200-2000, Burgersfort: Sasavona Publishers and Booksellers Pty Ltd.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]