Swihluvi swa ririmi

Swihluvi swa mbulavulo wa ririmi ra Xitsonga, i nxaxamelo wa milawu leyi fumaka ndlela yo vulavula ririmi. Swihluvi swa mbulavulo swi ni swihlawulekisi leswi katsaka mahlanganisi, mafuwi, mabumabumeri, maendli ni maencisi.

Rihlanganisi

Rihlanganisi i rito leri hlanganisaka swivulwa swimbirhi leswaku swi vumba xivulwa xin'we lexi vulaka mhaka yo karhi. Rihlanganisi i rito rin'we leri khomaneke. I swa nkoka ku ri tsala ri khomana hikuva loko ri kala ri hambana nhlamuselo ya cinca naswona a ra ha vi rihlanganisi

Swikombiso swa mahlanganisi:

a. hambi b. hambiloko c. hikuva d. leswaku e. naswona

f. kasi g. hikwalaho i. loko j. kutani k. kumbexana l.naswona

Ndhawu ya rihlanganisi exivulweni

Rihlanganisi ri nga kumeka eku sunguleni kumbe exikarhi ka xivulwa. Swikombiso:

a. U ta ya entirhweni hambiloko swi vava
b. Hambiloko swi vava, u ta ya entirhweni

Ribumabumeri

Ribumabumeri i xiphemu xa xivulwa lexi hi byelaka swin'wana hi riviti kumbe risivi. Ri nga hi byela vukulu, muhlovo, nkoka, xiyimo kumbe leswi ri nga ku swi endleni. Ribumabumeri ri aviwile hi mintlawa yinharhu ku nga leyi landzelaka:

a.  Rihlawuri
b.  Rifuwi
c.  Riengetelo

Rihlawuri

Rihlawuri ri hi byela swo karhi hi riviti kumbe risivi hi ku hi komba leswi landzelaka:

a. Vukulu kumbe vuntsongo b. Nhlayo kumbe ntsengo c. Nkoka

Xik. Vafana lavakulu va cina Xik. Vana lavambirhi va fana Xik. Masi lawa boleke ya chulukisa

Xivumbeko va rihlawuri:

Rihlawuri ri vumbiwa hi swiphemu swimbirhi ku nga xitwananisi xa rihlawuri ni nsinya wa rihlawuri. Hi xikombiso:

Swimbirhi
Leswimbirhi
Vanene

Lerinene Lavatsongo Leswaku Kasi Tinyingi Loko

Lavanene

Rifuwi

Rifuwi i muxaka wa ribumabumeri lowu bumabumelaka riviti kumbe risivi hi ku hi komba vun'wini, ntirho wa xanchumu, leswi nchumu wu endliweke hi swona, muhlovo na ku landzelelana ka swilo

Xivumbeko xa Rifuwi

Rifuwi ri vumbiwa hi swiphemu swimbirhi leswi nga khomanangiki. Swiphemu leswi swi vuriwa xitwananisi xa mfuwo na nsinya wa rifuwi

  Xik. Vana va wena va rhandza byalwa

Ntirho wa Rifuwi

Ku komba muhlovo Vun'wini/Vun'winyi Leswi nchumu wu endliweke hi swona Ntirho wa nchumu Mpimo	Xik. Tintanghu ta ntima ta durha Xik. Tintanghu ta mina ti kahle Xik. Byalwa bya xihenge byi kahle Xik. Yindlu yo dyela yi thyakile Xik. Ndzi kombela xibakitani xa mapa
Ku landzelelana ka swilo	Xik. Munhu wo sungula ku khomiwa i Magezi. kasi wavumbirhi i Gezani

Riengetelo

Riengetelo i muxaka wa ribumabumeri lowu na wona wu hi byelaka swin'wana hi riviti kumbe risivi. Riengetelo ri vumbiwa hi swiphemu swimbirhi kumbe ku tlula

Xik. Vanhu lava va tirhaka emugodini va tele
Xik. Nhwanyana loyi a rilaka i wa ka hina

Ntirho wa Riengetelo

Ntirho wa riengetelo wu lawuriwa hi nhlamuselo ya rona exivulweni kumbe eka hungu ro karhi

a. Ku komba leswi endliwaka b. Nhlayo/Ntsengo c. Xiyimo/Xivumbeko d. Muhlovo e. Nkoka

Xik. Munhu loyi a vulavulaka i wa ka hina Xik. Wanuna loyi a nga un'we wa yiva Xik. Wanuna loyi a nga lala a nga laveki Xik. Meno lawa ya ntima ma dzwihate hi ku dzaha fole Xik. Vana lava nga vanene va yingisa

Riendli

Riendli i xiphemu xa xivulwa lexi hi kombaka leswi endliwaka. Hi xona xi paluxaka mhaka leyi nga eku humeleleni. Eka ririmi ra Xitsonga riendli ri tsariwa ri nga khomanangi. Hi xi kombiso:

Wa dyondza
Va n'wi navela
A va hlamusela

Kasi eka Xinchangana xa le Mozambique riendli ri tsariwa ri khomana. Hi xi kombiso:

Wajondza
Vamunavela
Avahlamuxela

Mapfuna-Maendli

Mapfuna-maendli i swiphemu leswi pfunaka riendli hi ku humelerisa tindlela to hambana leti nchumu wo karhi wu endliwa ka hi tona . Xik: Magezi u tshama u khandziya xihahampfhuka? Tshama hi rona ripfuna riendli .

Minkarhi ya maendli

• Nkarhi wa sweswi • Nkarhi lowu nga hundza • Nkarhi lowu taka

Xik. Vafana va dya vuswa. Xik. Kokwana u dyile vuswa. ( -ile i xilandzi xa nkarhi lowu hundzeke.) Xik. Manana u ta dya vuswa

Mathlela ya Maendli

Riendli ri nga ha va eka tlhelo ra mpfumelo kumbe ra nandzulo, leswi swi vula leswaku ri nga pfumela kumbe ri kaneta mayelana ni mhaka leyi nga eku humeleleni

• Mpfumelo

Xik. Teleni wa hlaya swinene (nkarhi wa sweswi)
Xik. Teleni a a hlaya swinene (nkarhi lowu nga hundza)
Xik. Teleni u ta hlaya swinene ( nkarhi lowu taka)

• Nandzulo

Xik. Teleni a nga hlayi swinene
Xik. Teleni a a nga hlayi swinene
Xik. Teleni a nge hlayi swinene

Marhavi ya maendli

Marhavi ya maendli i swiphemi swa riendli leswi kombaka ndlela leyi swilo swi endliwaka/humelelaka hi

a.  Rhavi ra xitwisiwo
b.  Rhavi ra xivangelo
c.  Rhavi ra xikongomelo
d.  Rhavi ra xitlhelelo
e.  Rhavi ra xivuyevuye

Rhavi ra xitwisiwo

Rhavi ra xitwisiwo ri kombisa leswaku nchumu wo karhi wu twisiwa swin'wana. Wu nga va wu twisiwa ku vava kumbe ku nandzika. Nkarhi wun'wana rhavi leri a ri kombi ku twisiwa ku vava kambe ro komba leswaku swilo swa humelela. Rhavi leri ri tihlawula hi xiphemu xa "-iw" lexi nga xilandzi xa nsinya wa riendli. Hi xi kombiso:

Vana va rhumiwa
U ta biwa loko u delela

Rhavi ra xivangelo

Rhavi leri ri komba leswaku munhu/nchumu wu vangeriwa swo karhi/ wu endlisiwa swo karhi. Rhavi leri ri tihlawula hi xilandzi xa "-is" eka minsinya ya maendli.

Xik. Vatsotsi va chavisa vanhu
Xik. Ndzi ta n'wi rimisa nsimu hinkwayo a ta khawula

Rhavi leri ri nga ha komba ku pfuna

Xik. Ndzi ta n'wi rimisa nsimu leswaku a ta hatla a heta

Ri nga komba ku va swilo swo karhi swi suka eka munhu swi ya eka un'wana

Xik. Mufana u gangisa nhwana
Xik. Ndzi ta ku dzahisa fole

Rhavi ra xikongomelo

Rhavi leri ri tikomba hi xilandzi "-el" eka nsinya wa riendli

Rhavi leri rikomba leswi landzelaka:

a. Ku tirha/endla swo karhi ematshan'wini ya un'wana b. Ku endla swo karhi leswaku u ta kuma hakelo c. Ku yimela swokarhi/ku langutela

Xik. Ndzi tirhela Khanyisa hikuva wa vabya Xik. Ndzi tirhela ku kuma mali Xik. Ndzi ta n'wi tshamela a kala a fika

Rhavi ra xitlhelelo

Leri i rhavi ri ri roxe leri tihlawulaka hi xirhangi. Ri tikomba hi xirhangi xa "ti-" eku sunguleni ka nsinya wa riendli. Rhavi leri ri komba leswaku timhaka ti tlhelela eka n'wini wa tona.

Xik. Hi n'wi kume a ri karhi a tikama misisi
Xik. Teleni wa tihlawula masiku lawa

Rhavi leri ri nga tirha tanihi xivulavulelo.

Xik. Amu wa tidya masiku lawa

Ri nga ha komba ku tiputa.

Xik. Ndzi ta tifambela ndzexe

Nakambe ri nga komba swiendlo swo pfumala xikongomelo/maendlelo

Xik. O tivulavulela, leswi a a vulavula swona a swi nga twali
Xik. Mizaya o tifambela, a a nga switivi na leswaku u ya kwihi

Rhavi ra xihlamulo

Rhavi ra xihlamulano ri komba leswaku mhaka yi humelela hi ku ringana eka matlhelo mambirhi. Rhavi leri ri tihlawula hi xilandzi xa "-an-"

Xik. Timbyana ta lumana hikokwlaho ka rhambu
Xik. Vafana va banana hi mhaka ya ntombhi

Riengeteri

Riengeteri i xiphemu lexi hi byelaka swo tala/swin'wana hi riendli. Ri paluxa ndlela leyi swilo swo karhi swi endliwaka hi yona. Riengeteri ri na vuxaka swinene na riendli hikuva ri seketela, tshikelela kumbe ndlandlamuxa mhaka leyi boxiweke hi riendli. Hileswaku riengetela nhlamuselo ya riendli.

Xana i yini xivulwa-nandza

Xik. U tshame ehansi
Xik. U lo endla hi vomu

Ntirho wa riengeteri

Ra ndhawu

Ku komba ndhawu (Riengeteri ra ndhawu)

Xik. Loyi u humaa eka Mhinga
Xik. Tamatisi ri wele ehansi

Ku komba mukhuva/maendlelo (Riengeteri ra mukhuva)

Xik. Tshama kahle
Xik. A a tsakile swinene/ngopfu
Xik. U dya njhani?

Ku komba nkarhi (Riengeteri ra nkarhi)

Xik. U biwile tolo
Xik. Vata vuya rini
Xik. Nan'waka ku hava mpfula

Riencisi

Riencisi i xiphemu lexi hlamuselaka leswi nga eku endliweni hi ndlela yo encenyeta kunene. Loko ri tsariwile ri ri roxe kumbe riri emakumu ka xivulwa ri vekeriwa xihlamari "!". Loko ri tsariwile emasunguleni kumbe exikarhi ka xivulwa ri vekeriwa hefemulo ",".

Mintirho ya maencisi

• Muhlovo

Xik. Tiko hinkwaro ri lo hlazaa, endzhaku ka mpfula
Xik. Mpahla ya yena yi tshukile yi lo juu!
Xik. A ambale hembe ya ntima dzwi!

• Mpfumawulo

Xik. U lo na nghena holo hinkwayo yo hiyaa!
Xik. Tlilasi hinkwayo a yi lo mpoti, hi huwa
Xik. Hilo twa ku dlomu, hi swi vona xikan'we ku foni yi wele ematini

• Mukhuva/maendlelo

Xik. Hilo na fika, o kakatsuku a ya hi kela mati
Xik. U lo na ku ga, majaha yo tlaku, ya n'wi rhwalela mindzhwalo

• Ku nuha

Xik. Sokisi ra wena mbvee!

• Ku nuhela

Xik. Nyama leyi yo nkhulee!

Maencisi ya mapeletwana-n'we

• ga! • dzwii! • Juu! • hwii!

• paa! • mbvee! • nguu! • wuu!

Maencisi ya mapeletwana-mbirhi

• bamfee! • hlazaa! • hiyaa! • mpoti!

• dlomu! • tlaku! • nkhulee! • halaa!

Maencisi ya mapeletwana-nyingi

• kakatsuku!

Mintshaho

writer : Mdaka Xitsundzuxo