Maxakadzi
Hosinkulu Maxakadzi (Mashakadzi, Majakazi, Mashakatsi), i hosinkulu leyi yi humaka eka rixaka ra Vatsonga, Van’wanati. Hi yena hosinkulu yo hetelela leyi a yi tiveka yiri murhangeri-nkulu eka Vatsonga eLimpopo (Afrika Dzonga) hi nkarhi wa 1640 ku fika kwalano kavo 1670 loko se a ta hundzisela eka Dlhamani. Mfumu wa ka Maxakadzi e hansi ka Dlhamani wu fikile laha wu nga tiveka na le matikweni ya le Britain na le Asia.[1] Maxakadzi u huma eka ntlawa wa Van’wanati. Ntlawa lowu nkarhi un’wani a wu tiveka tani hi “valenga” ku suka eka vito “Malenga”. Maxakadzi hi yena a nga landzela ku suka eka tatana wakwe Malenga loyi a nga n’wana wa Hosinkulu Gunyule.
| Hosinkulu Maxakadzi | |
|---|---|
| “Maxakadzi, Mxadzi” | |
| Coronation | 1634 |
| Vito leri heleleke | Maxakadzi Maluleke |
| Ndzhawu yo velekiwa | Mozambique |
| Hosi leyi n'wi rhangeleke | Malenga wa Gunyule |
| Mudyandzhaka | Nkuri |
| Hosi leyi n'wi landzeleke | Dlhamani wa Maxakadzi |
| Yindlu ya vukosi | vaTonga, vaCopi |
| Vana | Guyu, Dlhamani |
Vukosi bya Muti Lulamisa
Maxakadzi i n’wana wa Malenga loyi a ri murhangeri-nkulu eka Vacopi (“vacopi” i vito ra Xitsonga leri ri nga nyikiwa eka vahloti va rixaka ra Vatsonga tani hi leswi a va tirhisa vurwa na nseve ku suka hi vo 1200). Vana va Malenga lava va tivekaka i Ncelwa, Muswana, na Maxakadzi. Muswana na Maxakadzi hi vona lava a va hlayiwa kuva va velekiwile hi hosinkati yo sungula ya Malenga. E ndzhaku ka ku hundza e misaveni ka Malenga, vuhosi byi hundzerile eka Muswana. E ndzhaku ka ku hundza e misaveni ka Muswana, vuhosi byi hundzerile eka Maxakadzi. Eka vukosi bya muti, vukosi a byi tekiwa hi kwalano ka ku nyikeriwa xicemba lexi a xi hundziseriwa eka loyi a nga ta landzela ka hosinkulu. Eka Maluleke, hosi a yi fanela ku va yi ri na xona xicemba lexi, ku komba vuhosi byakwe. Vana va Maxakadzi hinkwavo va le vuhosini a va nyikeriwa xicemba lexi. Eka matsalwa ya Henri-Alexandre Junod (1912) swi tsariwi tani hi “psitjemba” kambe a ringeta ku vula ku “swicemba”. [2] Lava va khale a va tshembha leswaku kuva hosi yi ri na xona xicemba lexi, a xi n’wu nyika matimba, leswaku loko a khinyekili na munhu wo karhi, a swi kota ku rhumela swiharhi swa nhova leswaku swi ta tirhana na munhu woloye. Hi ndlela leyi, a va tshembha leswaku xicemba xi na matimba ya ku rhumela swiharhi eka munhu. Swi nga endleka leswaku a kova ndlela ya ku chuhisa vanhu, kambe swi ti komba vo tala hi minkarhi yaleyo a va tshembhela eka swona swilo swo tani, tani hi swiyila, kambe ntirho-nkulu wa xona a ku ri ku komba vuhosi ni matimba ya hosi.
Rixaka-nkulu ra Vatsonga eLimpopo (1640-1800) Lulamisa
Ku ya hi matimu lawa ya tsariweke, swi hlamuseriwa leswaku Van’wanati va fike e nambyeni wa Limpopo (Limpopo River) xikan’we na va ka Baloyi kwalano ka ti 1600. [2] Loko va nga se rhurha swin’we, va ka Baloyi a va tshama na vaTonga (Vacopi, Van’wanati, Varhonga) e Mozambique hi nkarhi lowu loko va ka Baloyi va ha rhangela hi Gwambe loyi a ri hosinkulu ya va Thovela ni Valozyi hi vo 1500. Va ka Baloyi a va tiveka hi mavito yo fana na “Vanyayi, Valozyi, Vakalanga”; kambe na vona a va ri kona eka nseketelo wun’we wa masocha lawa a ya tiveka hi vito ra “Vacopi”. Loko vanhu lava va rhurha, va longolokile va kongoma e Vudzonga hi ndlela leyi a yi tiveka hi nkarhi walowo, ivi va fikela e kusuhi na nambu wa Limpopo (Limpopo river) laha nambu lowu wu khulukelaka e lwandle. Loko se va fika e lwandle laha ri vonakaka hi xitalo, va ka Baloyi va chavile ku kula ka lwandle ivi va thlelela endzhaku, tani hi leswi a va nga tolovelanga ku tshama ekusuhi ni lwandle, kambe Vacopi ni Vatonga a va toloverile ku tshama e kusuhi ni lwandle laha khale na khale a ku ri e kaya ka vona e ndzhawini liya yi hlanganisaka Nyembane, Xai-Xai, na le Bileni. Va ka Baloyi va sukile kona va kongomela endzeni ka Limpopo ivi ku sala Van’wanati lava va nga kuma swimilani, mihandzu, ni milala, leyi a va yi tsakela e ndzhawini liya - yin’we ka yona yi tiveka hi vito ra “mukwakwa”. Mukwakwa lowu a wu nga kumeki kun’wani e handle ka ndzhawo liya, na swona a va wu tsakela kuva va endla xa ku dya xa nkoka loko se va xi toloverile. Vito leri ra “makwakwa” ri fike laha ri nga nyikiwa eka xiyenge xin’we eka vona Van’wanati lavaya va nga fika va xi rhandza xidyiwa lexi. Na namunthla xiyenge lexiya xa ha tiveka hi xona xivongo lexiya xa Makwakwa. Hi nkarhi lowu (1570-1630) Van’wanati a va fumile e ndzhawo liya loko va ha rhangela hi hosi ya vona Malenga. Van’wanati a va ri ni swiyenge swa mimiti yo tala leyi a yi katsa va ka Maluleke, va ka Makwakwa, va ka Khambane, va ka Mabota, va ka Masangu, va ka Mondlani, ni van’wani. Va ka Maluleke va sukile kona na hosi Maxakadzi va hundza e ndzhawini liya hi 1640 va hambana tindlela na mimiti liya yin’wani, va kongomela e ndzeni ka Limpopo hi ndlela ya le e Nandweni. Maxakadzi a tiveke ngopfu e ndzhawini liya hi nkarhi wa yena. [2] Hosi leyi, a yi tiviwa na le Britain, Asia, na le Portugal, hi kwalano ka ku fuma hi swiendliwa swo fana na risinda, mindzalama, ni swivumbiwa swo hambana-hambana hi swiendli swa ntumbuluko, leswi swi nga fika swi tirhisiwa na hi valungu swi pfuna ku antswisa matwisiselo ya vona eka vudyondzi bya science. Swo tala leswi va ka Maluleke va nga tiveka hi swona eka vuvumbi ni swa ma’akelo hi swa ntumbuluko, swi kona eka “Addresses and Papers of the Joint Meeting of British and South African Associations for the Advancement of Science, Johannesburg 1905”.
Ku Fuma ka Rixaka Lulamisa
Hi kuya ka nkarhi, Maxakadzi u kotile ku fuma ndzhawu leyi namuntlha yi tivakaka ku hi le Kruger National Park ku fika eka Malema, Shakadza, na Ribola. Va ka Maluleke a va tiveka ngopfu e Libombo Mountains tani hi leswi va nga pfuna ku fuma tinxaka hi ku hlota na ku endla switirhisiwa swa risinda na ku xavisa mihandzu, madzovo ya swiharhi na timhondzo.[3] Va hangalakile hi ku famba ka malembe. Va ka Mhinga na Makuleke va susiwe e tikweni ra vona laha namunthla ku nga Kruger National Park va rhurhisiwa hi nkanu hi mfumu wa mabhunu, laha se va nga fika va tshama eka Malamulele ku fika e Ribola, ivi van'wani va wela endzeni ka tiko ra Mozambique. Van’wanati va fikile laha va nga tsakela hi tinxaka to tala eka Vatsonga, tani hi leswi va nga tlanga xiphemu lexi kulu eka ku sirhelela Vatsonga eka valala na tinxaka ta vulwisani, na kuva va pfunile kwalano ka kuva Vatsonga va kumile ndzhawo ya rixaka e Limpopo laha ku nga hela ku khomiwa nhlangano lowu wu nga endla leswaku tinhlayo to tala ta tihosi ti langha ku thya tiko leriya ku i "Gazankulu" Homeland. Hi matimba na migingiriko ya Hosi Sunduza Mhinga, swi kotekile leswaku Vatsonga na vona va tekeriwa e henhla tani hi rixaka leri a ri fanele kuva na tiko ra rona, hambi leswi tiko leri ri nga fumiwa e henhla ka mfumu wa Apartheid.[4] Van’wanati a va tiveka va ri valamuleri (hi kwalano vito ra “Malamulele” ri nga thyiwa ku suka eka ra Mulamula/Mulamulele). Va pfunile swinene kwalano ka ku lamulela Vatsonga vo tala eka Mabhunu, Vavhenda, Vangoni ni Vandawu eka vuhlaseli lebyi byi nga va kona hi malembe ya vo 1820 ku fika 1980.
Vito “Maxakadzi” ri huma eka ku “xakadza” leswi hi xinghezi swi hlamuselaka ku "viciously attacking".[5] Masocha lawa a ya rhangela hi Maxakadzi a ya kota ku lwa ni ku hlota, va fika laha va nga nyikiwa vito ra “vaxakadzi” kumbe “vaxadzi”, ku nga mavito ya Xitsonga lawa a ya tirhisiwa ngopfu hi ti 1600 na ti 1700.
Mfumo wa Vuhosi-nkulu (1634-1670) Lulamisa
A hi ntiyiso leswaku a ku nga ri na mfumu-nkulu wun’wani wa Vatsonga e handle ka mfumu wa Gaza empire le Mozambique (leyi yi nga va kona e ndzhaka 1820), hi kuva matimu ya mfumu-nkulu wa Vatsonga e Limpopo na Mozambique hi nkarhi wa 1630 ku fika 1800 ma tiveka. Hosinkulu Maxakadzi hi nkarhi wa yena u fume tindzhawu leti ti nga e xikarhi ka Kruger National Park, ku katsa e Nandweni, ku ta fika e Rivubye na Rivolwa (Ribola). E tlhelo ka leswi, swa tiveka e xikarhi ka Vatsonga leswaku Vatsonga a va rhangela hi tihosi ta mindyangu ivi va thlela va rhangela hi vuhosi-nkulu bya muti ku sukela kwalano e hansi ka lembe ra 1200 a va ti fuma. Eka ririmi ra Xitsonga swi na nkoka ku hambanisa marito “Hosi” na “Hosinkulu”, hi kuva eka rixaka ro karhi kumbe eka mfumu-xivongo ku na tihosi (kumbe tihosana) ivi ku va na hosinkulu leyi yi nga murhangeri-nkulu eka tinhloko ta mimiti. Loko munhu a ku “Hosi”, hi xinghezi swi fana na loko a ku "chief" ("traditional leader" kumbe "headman"). Hi xintu xa Afrika khale a swi nga ri kona swaku ku va na Hosinkulu yin'we yo rhangela rixaka hinkwaro. Leswa ti "king" eka tinxaka ta la Afrika-Dzonga swi tisiwe hi Great Britain hi nkarhi wa ti 1800s loko yi hlohletela vaka-ntimeni leswaku va ya hlula vamakhelwani va va fuma. Hi ndlela leyi, vanghezi a va endlela leswaku va ta kota ku kongomisa vantima hi ndlela leyi a va lava yona na kuva va kota ku vutla misava hi ndlela yo olova. Khale vantima a va ti fuma hi swivongo swa ndyangu laha ku tlhelaku ku va na hosinkulu exikarhi ka vona, leyi yi nga na ngati ya muti walowo. Xikombiso, eka Van’wanati va Afrika-Dzonga ku na Hosi Mulamula, Hosi Xikundu, Hosi Xigalo, ni van’wani, ivi va rhangela hi vuhosi-nkulu by aka Mhinga (lava hi Constitution ya laha e Afrika Dzonga va tivekaka va wela kwalano eka ti Senior Traditional Leaders).
Maxakadzi i ntukulu wa Hosinkulu Gunyule loyi a ri murhangeri wa vaTonga va le Nyembani xikan’we ni Vacopi. Vuhosinkulu lebyi, ku suka eka minkarhihi ya vaTonga ni vaCopi hi vo 1400-1530, na hi minkarhi ya vo Malenga, byi hundzerile eka voko ra Malenga, ivi ku landzela Maxakadzi, ivi ku nyikeriwa eka n’wana wakwe Dlhamani loyi a nga kokwana wa va Mhinga, Maluleke, Xigalo, Mulamula, Xikundu, Matsilele etc.
Vadyandzhaka eka Rixaka (1680-1736) Lulamisa
Maxakadzi u hundziserile vuhosi eka n’wana wakwe Dlhamani, loyi a ri n’wana wa vumbirhi wa Maxakadzi. Maxakadzi u ve na vana vambirhi va tivekaka lava a va lwela vuhosi, ku nga Guyu (wo sungula ku velekiwa) na Dlhamani (wa vumbirhi). E ndzhaku ka ko lova ka Muswana, Maxakadzi u tekile hosinkati ya yena Muswana (vito rakwa a kuri N’wabungu lonkulu) kambe hala thlelo Maxakadzi a tekile ndzisana ya N’wabungu (loyi a tiveka hi ra N’wabungu lontsongo). Dlhamani u velekiwile hi hosinkati ya Muswana (loyi a nga fela e nyimpini) kambe Dlhamani a ri nyimba ya Maxakadzi, kasi Guyu u velekiwile hi N’wabungu lontsonga. Hi milawu ya vuhosi eka ndhavuko wa Xitsonga, vuhosi byi famba hi ndlela ya hosinkati wo sungula wa hosi leyi yi khomeleke – hi kwalano vuhosi byi nga nyikiwa eka Dlhamani hi kuva manana wakwe a ri hosinkati ya Muswana loyi a khomele xicemba xa vuhosinkulu ku suka eka Malenga. E hansi ka mfumu lowu a wu rhangela hi Dlhamani, va ka Maluleke va kurisile mfumo wa vona e Limpopo. E hansi ku mfumu lowu, va ka Maluleke va tivekile na le tikweni ra vaDutch lava a va xavisa minturhu, swimilani ni mihandzu yo hambana-hambana. VaDutch lava a va thlela va xava timhondzo ni risinda eka Varhonga, Vacopi, Vanyayi, na Vandzawu, kumbe va cincisana kuya hi leswi a swiri swa nkoka hi nkarhi walowo. Hi 1723 va ka Maluleke va hlanganile na vaDutch e Delagoa Bay laha va nga famba na tinsimbhi ni risinda va ya cincisa va nyikiwa mavele na minturhu. [6][7] Minkarhi yin’wani va ka Maluleke a va xava kunene risinda eka vaDutch leswaku va ta ti endlela switirhisiwa swo hambana-hambana, ku fana na hi 1732 laha mfumu wa ka Maxakadzi wu nga xava risinda eka vona vaDutch.[3][6]
Mfumu wa ka Maxakadzi nkarhi un’wani a wu pfuna tinxaka tin’wani leswaku va ta kota ku xava switirhisiwa eka vahundzi va ndlela. Ndzhawu ya le Delagoa Bay na le Inhambane a yi rhandziwa hi vahundzi va ndlela lava a va tela ku xavisa switirhisiwa na mihandzu. Hi ti 1800s mfumu wa ka Maxakadzi wu pfunile leswaku Vhavenda na Bapedi na vona va ta fuma tinxaka ta vona vinyi hi ku xava mavele na switirhisiwa eka vaDutch. [8] Ku sukela nkarhi lowu, Vhavenda na Bapedi na vona se a va toloverile ku ti endlela switirhisiwa va ya xavisa kumbe ku xava hi voxe leswi a va swi lava.
Nhlamuselo ya le Handle Lulamisa
- Addresses and Papers of the Joint Meeting of British and South African Associations for the Advancement of Science, Johannesburg 1905
Mintshaho Lulamisa
- ↑ Addresses and Papers of the Joint Meeting of British and South African Associations for the Advancement of Science, Johannesburg 1905
- ↑ 2.0 2.1 2.2 Junod, H. (1912), The Life of a South African Tribe: The Social Life, Neuchatel: Imprimerie Attinger Freres.
- ↑ 3.0 3.1 Theal, G.M. (1902), The Beginning of South African History, London: T. Fisher unwin.
- ↑ Mathebula, M (2002), 800 Years of Tsonga History: 1200-2000, Burgersfort: Sasavona Publishers and Booksellers Pty Ltd.
- ↑ Van'wanati Clan (2015), “Van’wanati Newsletter”, no. 02, Retrieved on 29 October 2016
- ↑ 6.0 6.1 Paver, F.R. (1933), Trade and Mining in Pre-European Transvaal, South African Journal of Science, no. 30, pp. 603‒611.
- ↑ Witter, R. (2010), Taking their territory with them when they go: Mobility and access in Mozambique’s Limpopo National Park, Unpublished Ph.D. thesis, University of Georgia.
- ↑ Bandama, F. (2013), The Archaeology and Technology of Metal Production in the Late Iron Age of the Southern Waterberg, Limpopo Province, South Africa, Doctors thesis, University of Cape Town.