Tindlu ta Vatsonga a ti akiwa ku suka eka switirhisiwa swa ntumbuluko swo fana na timhandzi, byanyi, maribye, misava na swin’wana. A va aka tindlu ta vona ti va ta xivumbeko xa xirhendzevutana ti rhendzela jarata ra muti.Tindlu leti a ti tlhela ti va na mahlayiselo ya tona loko ti hlakarile malwangu, kumbe makhumbi ya tona hambi ehansi laha a ti tlhela ti kuma ku fuleriwa, ku phamiwa no sindziwa leswaku ti tshama ti languteka ti hlayisekile hi mikarhi hinkwayo. Tindlu a ti kuma mitirho ku ya hi ku hambana ka tona. Laha tin’wana a ku etleriwa ka tona, ku swekela eka tona, ku hlayisela swingolongodzwana swa muti na swin’wana. Kambe tindlu leti ti ya ti ri karhi ti nyamalala hikwalaho ka ku cinca ka swilo ni hi mikucetelo leyi vangiwaka hi vanhu vo huma ematikweni ya lehandle.[2]

Vavasati va le xipilongo, va thlokola leswaku vata sweka swakudya swa namadyambu.[1]

Matimu Lulamisa

Junod u hlamusela leswaku khale Vatsonga a va ri na tinxaka timbirhi ta tindlu. Tindlu ta ndhavuko wa Vatsonga a ti fana na tindlu leti Valungu va ti akelaka tinyoxi. Tindlu ta khale ta Vatsonga a ti akiwa hi timhandzi na tinhlanga, ti endla khumbi. Ehenhla ka rona a ku tlhandlekiwa lwangu ra timhandzi ni byanyi. Tindlu to tala ta Vatsonga a tiri ta xirhendzevutana.[3]

Ku ya hi matimu lawa ya nga boxiwa laha henhla hinkwako lomu va nga famba va ya kona Vatsonga lava a va ri na maakelo, matshamelo ya tindlu ku ya hi ndhavuko wa vona. Matsalwa ya Da Sive ira ya kombisa leswi:

 "Vatsonga a va tshama eka tinxaka timbirhi ta tindlu. A va tshama eka tindlu ta ku fana na tindlu ta tinxaka leti Valungu va ti akaka. Tindlu tin’wana a ku ri tindlu to akiwa hi timhandze na tinhlanga ti endla makhumbi. Kutani ehenhla ka tona ku tlhandlekiwa lwangu ra timhandze na byanyi.Tindlu to tala a ku ri ta xirhendzevutani."[3]

Khale ku aka tindlu a swi nga va durheli nchumu, a swo lava ntamu wa munhu hikuva hinkwaswo swa switirhisiwa a ku ri swa ntumbuluko.

 “Tindlu ta Vatsonga a ti akiwa hi switirhisiwa swa ntumbuluko. A ti akiwa hi timhandzi, leti a ti ri tona a ti rhanga ti endla rimba (frame) kutani ti phamiwa lomu xikarhi hi misava ya tshuka.” - Mhinga[4]

Tindlu leti hlamuseriwaka a ta ha talangi exikarhi ka Vatsonga, leswi swi va swi vangiwa hi ku chava ku tekeriwa ehansi na hi mikucetelo leyi vangiweke hi Valungu ehenhla ka Vantima. Ku vile na ku cinca lokukulu, loku vangiweke hi ku landzelela mikhuva ya Xilungu, ku sukeriwa maendlelo ya ndhavuko wa xikhale, hikuva ematshan’weni ya tindlu to tala ku akiwa yin’we yi hambanyisiwa hi makamara.

ku fika ka Maswisa eAfrika ku endlile leswaku maakelo ni mahlayiselo ya tindlu ta ndhavuko swi suka matihlweni ya Wantima, ku langutiwa ntsena eka maakelo ya tindlu ta Xilungu laha eka switirhisiwa hinkwaswo swi ngo xavisiwa ku sukeriwa swa ntumbuluko.

 
Tindlu ta Muti wa Xitsonga
1) Yindlu ya Hosinkati 2) Xiluvelo
3) Yindlu ya Nsati wa Vumbirhi 4) Yindlu ya Nsati wa Vunharhu
5) Yindlu ya Nsati wa Vunthlanu 6) Yindlu ya Nsati wa Vuntsevu
7) Yindlu ya Nsati wa Nzisana yo sungula ya 8) Yindlu ya Nsati wa Nzisana yo vumbirhi ya Wanuna
9) Yindlu ya Nsati wa Nzisana yo vunharhu ya Wanuna 10) Yindlu ya Nsati wa Nzisana yo vumune ya Wanuna
11) Yindlu ya jaha ra Wanuna 12) Yindlu ya mzala wa Wanuna
13) Yindlu ya Muendzi 14) Lawu ra Vafana
15) Nhanga ya Vanhwanyana 16) Nyangwa-nkulu wa Muti
17) Minyangwa ya swihambukelo 18) Xivala xa tihomu
19) Xivala xa timbuti 20) Xivala xa tinguluve
21) Vandla ra vavanuna 22) Huvo ra muti
23) Switendze swa muti 24) xirhapa xa nkuma
25) Gandzelo ra muti 26) Minsinya ya mindzuti e Huveni
27) Swihahlu swa tihuku 28) Madulu/Switlati swa muti
29) Vukwele 30) Nsimu ya fole

Mintshaho Lulamisa

  1. Henri Junod - "Life of a south african tribe". Vol 1, 1922
  2. Malabela NM,Nkanelo wa maakelo, mahlayiselo ni mintirho ya tindlu ta ndzhavuko ta vatsonga, University of Limpopo - 2015
  3. 3.0 3.1 HA Junod, "Tsonga languages and dialects" - the Internet Archive. Retrieved 14 March 2016
  4. Mhinga M.E,Nkucetelo wa vukreste eka mafambisele ya muti wa ndhavuko wa vatsonga, University of Limpopo - 2012