Xitendze

Xitendze i yindlu ya Vatsonga laha a va hlayisela kona timbewu. Xitendze a xi ri ni ntirho lowu kulu eka Vatsonga va khale. Ntirho wa xona a ku ri ku hlayisela timbewu to fana na n’wahuva, tinwhembe ta tinyawa, makalavatla, mariwa, maxalani, tinwhembe ta makwembe na tin’wana. Muhlayisi wa timbewu a hlayisa timbewu ta yena hi ku hambana ka tona, tin’wana a ti cheriwa eswiphaphanini leswintsongo leswaku ti nga hlanganani. Endzhaku a swi cheleteriwa endzeni ka xitendze. Loko ti tele, muhlayisi wa timbewu a teka xitewani a khubumeta ehenhla ka xitendze a pfala hi xona endzhaku a teka vulongo bya tihomu a lemela hi byona leswaku timbewu ta yena ti nga ngheneli hi swindodzi na swihehli swin’wana. Maendlelo lawa a va ya tirhisa ni loko va cheletele timbewu ta vona etimbiteni, a va cheletela loko mbita yi tele, a va lava nkambani va pfala nomo wa mbita va tlhela va lema hi vulongo leswaku mbewu yi ta hlayiseka.

Maakelo ya xitendze

Xitendze na xona xi akiwa hi switirhisiwa swo huma eka ntumbuluko swo fana na timhandzi, byewu, timbalelo, tipala na byanyi byo fulela hi byona. Xitendze a xi nga ri na ntirho wo tala ku endla xona, a xo lava timhandzi ta nhungu kumbe khume to kota ku khoma lwangu.

Muaki wa xitendze u sungula a tsala xirhendzevutana a ringanisa ku kula ka xitendze lexi a lavaka xona. Endzhaku ehenhla ka xirhendzevutani a famba a cela makhele ku nga makhele ya nhungu kumbe khume ya enta swinene leswaku loko a hoxa timhandzi a paletela swi ta tiya hi kuva ti ya rhwala lwangu. Loko a celerile a lava mhandzi yo bumbula nyana leyi nga celeriwa exikarhi ka leta khume yo khoma tipala leti nga ta endla lwangu ra xitendze. Ku fana na loko ku fuleriwa malwangu laman’wana tipala a ti ta bohiwa hi byewu leti hlanganaka kona. Endzhaku ti betsiwa hi timbalelo na byewu ku suka ehansi ka lwangu ku kondza ku ya fika exihlungwanini le tipala ti nga hlangana kona.

Loko xitendze xi herile ku betsiwa hi timbalelo a ku lukiwa makenya hi byanyi lebyi nga sungula byi phuphuteriwa leswaku byi nga tshoveleleki, lawa na wona a ya ta tsondzeriwa ku suka eka rimbalelo ra le hansi ku ya fika exihlungwaneni laha a va ta fika va tsondzela makenya ko hlayanyana leswaku lwangu ri nga pfuti, va tlhela va tiyisa hi byewu va boha makenya na timbalelo leswaku hambi moya wu ba swi nga hahluki. Exikarhi ka muako lowu ehansi a ku tekiwa byanyi ku lukiwa xitendze byi ri karhi byi vumba nchumu wonge i tandza hi xivumbeko, va ri karhi va khotsa hi byanyi xi kondza xi ya hela, laha va hetelelaka kona a va boha hi ngoti leswaku xi nga phurumuki kumbe ku tlhantlheka loko xi ri karhi xi tirha. Loko va hetile ku aka xitendze a va tlhela va teka timhandzi ta tsevu to ka ti nga bumbulangi ngopfu to koma, ti tlhela ti kwamuriwa byewu, va ti celela exikarhi ka lwangu leri nga fuleriwa leswaku ri ta khoma xitendze, hala matlhelo ka xona loko va celerile a va tlhela va xi betsa hi timbalelo hala hansi, exikarhi na le henhla va tiyisisa hi byewu. Loko va nga lavi ku tirhisa xitendze a va vumba yinkho/ mbita leyikulu va veka yona kwala xikarhi ka muako lowo fuleriwa yi yimela xitendze.