Bennet Keats Mpilele Mtombeni

Mutsari wa tibuku ta xitsonga

Bennet Keats Mpilele Mtombeni kumbe (Mthombheni), (14 N'wendzamhala 1926 - † 03 Mudyaxihi 1976) A ari mutsari wa tibuku, na maphepha-hungu ya xitsonga, naswona a ari murhangeri na mugingirikeri wa ririmi ra Xitsonga leswi swi n'wi thyiseke vito ra Nhlalala ya madoroba.[1][2] Uvile xirho xa Ndzawulo ya Ririmi na Ndhavuko wa Xitsonga (Bureau for Tsonga Language and Culture) kusukela loko yisimekiwa hi lembe ra 1938 ku fiko loko a lova.[3] Mthombeni a a tiveka ngopfu hi ndlela ya yena yo tsala "Xitsonga xo tenga, xo hlantsweka, xi khuluka hi ku olova hi swigaririmi leswo hlawuleka".[2] Mtombeni u hoxe xandla ekutsariweni ka matsalwa ya Xitsonga evuton'wini byakwe ku fikela loko ata hundza emisaveni.

Bennet Keats Mpilele Mtombeni
Vutomi
Ndzhawu yovelekiwa Burgersdorp, Limpopo Edit the value on Wikidata, N'wendzamhala 14, 1926 Edit the value on Wikidata
Tiko ra vutshami Afrika-Dzonga Edit the value on Wikidata
Ririmi rantumbuluko Xitsonga Edit the value on Wikidata
Ndzhawu yolova Xibedlele xa Thembisa Edit the value on Wikidata, Mudyaxihi 3, 1976 Edit the value on Wikidata
Education
Uleteriwe e Yunivhesithi ya Afrika Dzonga Edit the value on Wikidata
Tindzimi leti a a titiva, kutsala na kuvulavula Xitsonga
Xinghezi
Xibhunu Edit the value on Wikidata
Ntirho
Ntirho Mutsari nakambe Muteki wa mahungu Edit the value on Wikidata

Tavutomi byakwe Lulamisa

Malembe yosungula Lulamisa

Bennet Keats Mpilele Mtombeni imativula ya Nyavana Mthombheni, n'wana Mugimeti Mthombeni, naswona u tswariwile hi 14 Nw'endzamhala hi 1926 eBurgersdorp exifundzeni xa Tzaneen e limpopo.[1]

Usungurile xikolo hi lembe ra 1936 exikolweni xale hansi eShiluvana Primary, laha a paseke ntanga ya 6. Kusuka kona uyile eJoni aya lava ntirho anga wukumi. Uyisile tidyondzo takwe emahlweni naswona a kala a kuma Junior Certificate, naswona endzaku ka nkarhinyana apasa Matriki ya yena, leswi n'wi pfuleleke tindlela takuya emahleni hi tidyondzo takwe ta B.A Degree leti a ari karhi atihetisisa loko ata lova.

Minthirho na Mfumo wa Gazankulu: 1950 - 1976 Lulamisa

Hi lembe ra 1950 laha a ari na malembe ya khume-mbirhi-mune wamalembe, Mpilele uthoriwile eSouth African Railways and Harbours tani hi phorisa. Hi 1960 uthoriwile e University of South Africa, laha a tirheke kona malembe mabirhi tani hi murhumiwa. Kusukela hi 1963 kuya eka 1971, uthoriwile eka South African Milk Board. Hikwalaho ka migingiriko ya yena eka rixaka ra matsonga na ku chivirikela ku antswisa vutomi na mayimele ya Vatsonga emadorobheni, uthoriwile hi mfumo wa Gazankulu tani hi muyimeri wosungula wa le madorobheni wa vatsonga. Leswi ekusunguleni, mfumo wa Gazankulu awuri hava ofisi, Mpilele u tirhele e kaya rakwe ra le Atteridgeville, naswona endzaku a rhurheriwa e Saulsville, kusuhi na masirha laha mfumo wa Gazankulu wusimekeke ofisi kona.[1]

Vutsari na maphephahungu: 1972 - 1976 Lulamisa

Hi lembe ra 1972 usungurile ku tsala eka phepha-hungu ra Ndzawulo ya Vutisi leri ari vitiwa "Nhluvuko". U tsarile hi kuhambeta ku fikela loko a talova hi 1976. Xivangelo-nkulu xo tsala eka phephe-hungu ra "Nhluvuko" a kuri ku pfuxa Matsonga yarikwavo emadorobheni leswaku vatimila no tivonakarisa exikarhi tinxaka tin'wana. Hikwalaho ku vurhangeri byakwe usungule kutiviwa hi ra "Nhlalala ya madoroba".

Mtombeni a ari xirho xo xiximeka xa ndzawulo ya swa ndzhavuko na ririmi ra Xitsonga (Bureau for Tsonga Language and Culture). Uvile mutshami-xitulu wa Komiti ya tibuku naswona athlela ava Xirho xavulawuri bya yona.[1]

Vukati na Vana Lulamisa

Mtombeni a a tekane na Josephine Thokozile Nkosi naswona a va katekisiwe hi majaha mambirhi na ntombhi yin'we kunga: Floyd Mandia Mthombeni, Leslie Marhule Mtombeni na Lauretta Thandiwe Mtombeni.[1]

Vutsari Lulamisa

Tatana Mtombeni u tsarile tibuku leti landzelaka exikarhi ka malembe ya 1966 ku ya eka lembe ra 1976:

  1. Malangavi ya mbilu - 1966 (King Williamstown: Better Books)
  2. Mibya ya nyekanyeka - 1967 (Pretoria: Voortrekkerpers)
  3. Ndzhaka ya vusiwana - 1973 (Goodwood: Via Afrika)
  4. Ndzi tshikeni - 1973 (Pretoria: Van Schaik's Publishers)
  5. Vuhlangi bya vuhlangi - 1973 (Pretoria: Van Schaik's Publishers)
  6. Mavala ya yingwe - 1974 (Braamfontein: Sasavona Books)
  7. Mihizo ya kayivela - 1974 (Braamfontein: Sasavona Books)
  8. Matshopetana ya tindzumulo - 1977 (Braamfontein: Sasavona Books)

Rifu na kutsundzukiwa Lulamisa

Mtombeni u hundzile emisaveni exibhedlele ya Tembisa endzhaku ka vuvabyi byokoma, Hi siku ra vu 3 eka Mudyaxihi hilembe ra 1976 ari na malembe ya 50 hivukhale. Ulovile endzhaku ka masiku ya khume na mune loko ku lovile mativula yakwe Floyd, loyi a nweleke e nambyini wa Crocodile River. Havambirhi va vekiwe hisiku rin'we endzhaku ka ntirhu wa rifu lowuveke e Atteridgeville Community Hall. Rifu rakwe rindzinginisile vanhu votala eGazankulu naswona mfumo wa Gazankulu awu yimeriwe hi nkulukumba H.W.E Ntsan'wisi tani hi mukhandli wa nhlonge.[1]

Nkulumo ya H.W.E. Ntsan'wisi yo khandla nhlonge: Lulamisa

Nkulukumba uvekile nkulumo leyi landzelaka eka ntirho wa rifu ra tatan Mtombeni e Atteridgeville Community Hall.[1]

Nhenha ya tinhenha laha madorobeni yi hi siyile.

Nhlalala leyi a yi hlengeleta rixaka ra hina haleno madorobeni yi timekile.
Xihontlovila xa ririmi ra Vatsonga xi fambile.
Mutsari wa Mavala ya yingwe u hundzile.
Mutsari wa Mihizo ya kayivela u fambile.
Mutsari wa Vuhlangi bya vuhlangi u lovile.
Mutsari wa Ndzi tshikeni u chupukile.
Mutsari wa Ndzhaka ya vusiwana u nyamalarile.
Mutsari wa Mibya ya nyekanyeka u porokile.
Mutsari wa Malangavi ya mbilu u timekile.
Ririmi ra Vatsonga ri lahlekeriwile.
Rixaka ra Vatsonga ri lahlekeriwile.

Muhandzi wa tindzalama ta ririmi ra hina eku enteni ka rona ni le ku anameni ka rona u fambile. --(H.W.E Ntsan'wisi, 1976, 326 [1])

Ntsan'wisi u tirhisile nkarhi lowu ku tsundzuxa rixaka leswaku ndzhaka leyi siyiweke hi Mtombeni ya vutsari yi fanele kuhlayisiwa no yisiwa emahlweni.

A hi rileni Mpilele wa Mtombeni hi ri karhi hi tsundzuka leswaku wa hanya hikuva u hi siyele ndzhaka leyi hi nga ta sala hi n'wi vona ha yona hi matsalwa lawa a ya siyeke. A nga yanga na vutlhari bya yena emasirheni, u hi siyerile byona ... tindzalama ta ririmi ra hina, leswaku hi sala na swona swi va ndzhaka ya hina. --(H.W.E Ntsan'wisi, 1976, 326 [1])

Ku chavelela kusuaka eka Phepha-hungu ra Nluvuko: Lulamisa

Muhleri wa phepha-hungu ra "Nhluvuko" u engetele rito rakwe eka marito ya vakhandli va nhlonge hi marito lama landzelaka:

... Mpilele a a ri mutsari wa vatsari. Ndzi nga engeta ndzi vula leswaku a a ri egondzweni ra vatsari va vatsari. Exikarhi ka malembe mo ringana khume voko ra yena ri tsarile ku ringana nhungu wa tibuku. --(Nhluvuko, Vol. 17, No. 12 ya 1976:331 [1])


Eleji ya Dokodela Maluleke hi B.K.M Mtombeni: Lulamisa

Dokodela Maluleke utsarile eleji (Vutsari bya matimu ya mufi) naswona unyikele nxaxamelo lowu hlelekeke wa vutsari byakwe.[4] Eleji yakwe hi leyi landzelaka:

Leswo u etlele, ndzi mbhoni,
Leswo hikwalaho ka yini u late rimbambu,
Swi tiva hi Tatana ...

U te Ndzi tshikeni; u chukuvanya bya hlampfi exinjoveni,
U chukuvanyisa hi Malangavi ya mbilu,
Mbilu ya wena a yi pfurha,
Yi oxa hi malangavi,
Yi rhukurha ku vona Mibya ya nyekanyeka,
Mbilu yaku yi khahla tiko ro dadavala.

Tiko ri dadavala bya phunjavunja,
Mihizo ya kayivela yi kayivele wonge i mali ya xisiwana,
Vusweti bya rixaka byi ku dzudze Vuhlangi bya vuhlangi,
Vusweti byi ku dlokodla mbilu,
U ka u mila ntshiva u teka vunghwazi.

U mila Mavala ya yingwe,
Mavala ya yingwe ya ku tikirheta enhlohlorhini ya Everest,
Moya wo kwetsima wu ku tlhoma xidlodlo,
Wu ku rhuma ku ya hlikih/a Vutsonga,
Khamba ri ku sivile ri ku khina,
U nga si heta ku haxa evhangeli ya wena.

A wu vanga na makwanga,
U haxile Ndzhaka ya vusiwana,
U phamele rixaka;
A wu sweka hi byongo,
U phama hi penisele,
U phamela ebukwini;
Voko raku i nkombe wa nsuku,
Byongo byaku i nambu wa Nile.

Ririmi raku ematsalweni ri olova wonge i nhluvi;
Ririmi raku a ri gogonyi,
Marita yaku ya gemba; ya hlakah/a byongo;
Ya kucete/a; ya titimeta torha ra vutivi;
Ya tshunxa mapindzi; mafundzu ya nyekanyeka.

Tintlharhi ti aneka vut/harhi byaku erivaleni,
Ntokoto waku wu andlariwa tani hi sangu,
Ntokoto waku wa mameka; a wu pundzulanga,
Vutlharhi byaku byi phapha byongo bya vah/ayi vaku

U nombhela eka novhele,
u nyanganya bya vulombe,
Nghimeto u hava eka swihungwana,
U tlanga xinave-nave,
A wu kongomi, wo khovolela,
Timhaka wo thya, u thya swange i ncuva,
Marita yaku ya hakuta ntlhaveko,
Mbilu yi sa' yi pfempfa hi ku nave/a.

Leswo phata u swi nyenyile,
U vona ya ri Matshopetana ya tindzumulo
Xa wena i ku boxa tshumba,
U komba mhaka hi rintiho; u honokela mhaka
U nga copeti,
U monya leswi phewaka;
Ntivo-vuhleketi waku wu hi hlantswe mahlo,
Nkunghwa wu sukile,
Hi ta jikula hi chela eka ndzheko wa Ndzhaka ya vusiwana,

Wu ta ka wu khapa hi vutivi ...
--(D.R. Maluleke in Nkuzana (1989:72-74)[4])

Mintshaho Lulamisa

  1. 1.00 1.01 1.02 1.03 1.04 1.05 1.06 1.07 1.08 1.09 Nkuzana, K.J., 1996. "A critical assessment of BKM Mtombeni's creative works" (Doctoral dissertation). Retrieved 12 March 2016
  2. 2.0 2.1 Ntsanwisi, H.W.E, 1977. "Foreword to Matshopetana Ya Tindzumulo". Retrieved 12 March 2016
  3. Masunga, S.H, 1999. "Language management in South Africa : a case study of the Xitsonga Language Board" Dissertation (MA - General Linguistics)--University of Pretoria. Retrieved 12 March 2016
  4. 4.0 4.1 Maluleke, V.R. 1987. B.K.M. Mtombeni as a short story writer (unpublished) Honours Article, Pretoria: Unisa.