Wendell Willkie

Wendell Lewis Willkie (loyi a velekiweke Lewis Wendell Willkie ; February 18, 1892 – October 8, 1944) ari gqweta ra le Amerika, mufambisi wa mabindzu na muhlawuriwa wa 1940 wa Republican eka president. Willkie u kombele varhumiwa vo tala va ntsombano tanihi loyi a nga yena ntsena loyi a ngheneleke nsimu ya Riphabliki : hambileswi US a yi nga ri na xihlawuhlawu emahlweni ka Pearl Harbor, u tsakele ku nghenelela lokukulu ka US eka Nyimpi ya Vumbirhi ya Misava ku seketela Britain ni matiko man’wana lama hlanganeke . Mukaneti wa yena wa Democratic, President wa sweswi Franklin D. Roosevelt, u hlule eka nhlawulo wa 1940 hi kwalomu ka 55% wa vhoti ya vanhu naswona u teke vhoti ya kholichi ya nhlawulo hi ku hambana lokukulu.

Willkie u velekiwe eElwood, Indiana, hi 1892; vatswari va yena havambirhi a va ri magqweta, naswona na yena u ve un’we. U tirhile eka Nyimpi yo Sungula ya Misava kambe a nga rhumeriwanga eFurwa ku fikela emasikwini yo hetelela ya nyimpi, naswona a nga vonanga goza. Willkie u tshame eAkron, Ohio, laha eku sunguleni a thoriweke eka Firestone, kambe u sukile a ya eka feme ya nawu, a va un’wana wa varhangeri va Nhlangano wa Vaavanyisi va le Akron. Ntirho wakwe wo tala a wu yimela tikhampani ta gezi, naswona hi 1929 Willkie u amukele ntirho eDorobeni ra New York tanihi gqweta ra Commonwealth & Southern Corporation (C&S), ku nga khampani leyi khomaka switirhisiwa swa gezi. U tlakusiwile hi xihatla, naswona u vile muungameri wa nhlangano hi 1933. Roosevelt u hlambanyiwile tani hi president wa US endzhakunyana ka loko Willkie a vile nhloko ya C&S, naswona u tivise makungu ya Tennessee Valley Authority (TVA) leyi nga ta phakela gezi hiku phikizana na C&S. Exikarhi ka 1933 na 1939, Willkie u lwile na TVA emahlweni ka Congress, etihubyeni, na le mahlweni ka vaaki. Eku heteleleni anga humelelanga, kambe u xavise ndzhawu ya C&S hi nxavo wa kahle, naswona u kumile ku xiximiwa hi vaaki.

Mulweri wa nkarhi wo leha wa Democratic, Willkie u cince ku tsarisiwa ka vandla ra yena kuya eka Republican eku heleni ka 1939. A nga tiyimelanga eka ti primary ta vupresidente ta 1940, kambe u ti veke tanihi xihlawuhlawu lexi amukelekaka eka ntsombano lowu nga pfaleriwangiki. U lave nseketelo eka vapfhumba lava nga tinyiketelangiki, kasi vaseketeri va yena—vo tala va vantshwa—hi ku hiseka va khutaze ku va n’wandla-vuhosi wa yena. Loko mavuthu ya Jarimani ma ri karhi ma ya emahlweni hi le vupela-dyambu bya Yuropa hi 1940, Ma-Republican yo tala a ma nga lavi ku hlawula munhu la tihambanisaka ni van’wana ku fana na Robert A. Taft, kumbe munhu la nga ngheneriki ku fana na Thomas E. Dewey, naswona ma hundzukele eka Willkie, loyi a hlawuriweke eka baloti ya vutsevu. Nseketelo wa Willkie wa mpfuno eka Britain wu wu susile tanihi xivangelo lexikulu eka mphikizano wa yena wo lwisana na Roosevelt, naswona Willkie u tlhele a seketela muungameri eka ku ya evusocheni hi nkarhi wa ku rhula . Vavanuna lava havambirhi va teke swiyimo swo tihambanisa swinene loko mphikizano wu ya eku heleni. Roosevelt u hlule eka theme ya vunharhu leyi nga si tshamaka yi va kona, a teka 38 wa swifundzha swa 48.

Endzhaku ka nhlawulo, Willkie u endle maendzo mambirhi ya le matikweni mambe hi nkarhi wa nyimpi tani hi murhumiwa wa Roosevelt loyi a nga riki wa xivumbeko, naswona tani hi murhangeri wa vito wa vandla ra Republican Party u nyikile president nseketelo wa yena hinkwawo. Leswi swi hlundzukise vahlayisi vo tala va ndhavuko, ngopfu-ngopfu tanihi leswi Willkie a a ya a seketela swivangelo swa ntshunxeko kumbe swa matiko hinkwawo . Willkie u tsutsumele eka nhlawulo wa Republican hi 1944, kambe u nkhinsamile endzhaku ka ku kombisa loku nga ni khombo eka primary ya Wisconsin hi April. Yena na Roosevelt va burisanile hi ku koteka ka ku vumba vandla ra tipolitiki ra ntshunxeko endzhaku ka nyimpi, kambe Willkie u file hi October 1944 loko mianakanyo leyi yi nga si tswala mihandzu. Willkie u tsundzukiwa hi ku nyika Roosevelt mpfuno wa nkoka wa tipolitiki hi 1941, lowu pfuneke muungameri ku pasisa Lend-Lease leswaku a rhumela mphakelo eUnited Kingdom ni le matikweni man’wana lama Tihlanganiseke .