Timfanelo ta ximunhu

Timfanelo ta ximunhu

Lembe ra ku tsala:

4 Nyenyenyani 1997

Ndzhawu yo tsala:

Tiko ra vutsari:

Xiyenge xa vumbirhi xa Vumbiwa ra Afrika Dzonga xi hlanganisa Timfanelo ta Ximunhu, vumbiwa leri sirhelelaka timfanelo leti hlanganisaka, vumunhu, vupolitiki ku hlanganisa timfanelo ta rihanyo na manindzu. Timfanelo leti nga eka vumbiwa to tirhisiwa eka milawu hinkawyo, naswona ti boha marhavi hinkwawo ya mfumo, kuhlanganisa vurhangeri bya tiko, phalamende na Tihuvo tanawu.

Vumbiwa ro sungula ra Timfanelo ta ximunhu laha Afrika Dzonga, a tikumeka eka xiyenge xa vunharhu xa vumbiwa ra xinkarhana ra lembe ra 1993, leri simekiweke tani hi xiphemu xa mbulavuriswano wo herisa mfumo wa xihlawuhlawu.^[1] Vumbiwa ra sweswi risimekiwe hi 4 Nyenyankulu 1997.

Nxaxamelo wa Timfanelo

Ndzingano

A ku nge vi na xi hlawuhlawu ehenhla ka wena. Kambe pfhumba ro ringananisa emintirhweni (affirmative action) na xihlawuhlawu xo twala swa pfumeleriwa.

Hinkwerhu ha ringana emahlweni ka nawu naswona a ku nge vi na xihlawuhlawu ehenhla ka hina.

Xindzhuti xa Ximunhu

Xindzhuti xa wena xi fanele ku hloniphiwa no sirheleriwa.

Hinkwerhu hi na Xindzhuti xa Ximunhu lexi faneleke ku hloniphiwa.

Vutomi

U na mfanelo ya vutomi

Hinkwerhu hi na mfanelo wa vutomi.

Ntshuxeko na Vuhlayiseki bya munhu

A wu nge pfaleriwi u nga tengisiwi,u xanisiwa kumbe ku tshinyiwa hi ndlela leyi nga riki kahle. Madzolonga ya le mindyangwini a ya pfumeleriwi.

A wu nge khomiwi u pfaleriwa kuri hava ku tengisiwa kumbe ku xanisiwa hi ndlela yin’wana.

Vuhlonga na Nsindziso wa ntirho

Vuhlonga na Nsindziso wa ntirho a swi pfumeleriwi.

A wu nge tshikileriwi hi vuhlonga kumbe nsindziso wa ntirho.

Xihundla

A wu nge sechiwi kumbe kaya ra wena ri sechiwa kumbe ku sechiwa nhundzu ya wena.

Mfanelo ya wena ya xihundla yi katsa miri wa wena, ndyangu na nhundzu.

Ntshuxeko wa vukhongeri, ku tshembhela na mavonelo

U nga tshembhela no ehleketa swihi na swihi leswi u swi lavaka naswona u nga landzelela vukhongeri lebyi u byi tsakelaka.

U na mfanelo ku ehleketa, ku tshembha no khongela hi ndlela yihi na yihi leyi u yi tsakelaka.

Ntshuxeko wo Humesela mavonelo

Vanhu hinkwawo (ku katsa na vamahungu) va nga vula leswi va swi tsakelaka.

 U na mfanelo wo vula, ku hlaya no dyondza swin’wana na swin’wana leswi va swi hlawulaka kambe mbhulavulo wa rivengo a wu pfumeleriwi.

Hlengeletana, Ku kombisa kuvilela, Phiketa na Xivilelo

U nga kombisa ku vilela, phiketa no yisa xivilelo. Kambe u fanele ku endla leswi hi ku rhula.

U na mfanelo wo hlengeletana hi ku rhula, ku kombisa ku vilela.

Ntshuxeko wa Xinghana

U nga va na xinghana na mani namani kuya hi leswi u swi lavisaka xiswona.

 U na mfanelo wo va na xinghana na mani na mani.

Timfanelo ta Xipolitiki

U nga seketela nhlangano wa tipoliti lowu u wu tsakelaka. Loko u ri muaka tiko, no va na kwalomu ka 18 wa malembe u nga vhota.

 U nga vumba nhlangano wa tipolitiki, u va na hofisi no vhotela nhlangano wihi na wihi eka minhlawulo leyi ntshuxekeke no va kahle.

Vuaka-tiko

Vuaka-tiko bya wena a byi nge susiwi eka wena.

 Ku hava muaka-tiko loyi a nga tsoniwa vuaka-tiko.

Ntshuxeko wo Famba-famba na Vutshamo

U nga ya no tshama kwihi na kwihi laha Riphabliki ra Afrika Dzonga.

 U na mfanelo yo nghena no huma laha Riphabliki hi ku tsakela ka wena.

Ntshuxeko wa Bindzu, Ntirho na Xiphrofexini

Unga endla ntirho wihi na wihi lowu u wu tsakelaka.

U na mfanelo yo hlawula ntirho wihi na wihi wa swa nawu kumbe ntirho hi ndlela yo ntshuxeka.

Vuxaka bya swa Mintirho

U nga joyina minhlangano ya vatirhi no tereka

Mutirhi un’wana na un’wana na muthori u na mfanelo wo kondletela no kanerisana ku yisa emahlweni swikongomelo swa vona.

Mbango

U na mfanelo ya mbango lowu tengeke U na mfanelo to yo sirheleriwa, mbango lowu tengeke.

Nhundzu

Nhundzu ya wena yi nga tekiwa ntsena eka wena loko ku landzeleriwe milawu leyi faneleke.

Ku hava munhu loyi a nga tsoniwaka nhundzu, handle ka loko ku landzeleriwe nawu wa mani na mani.

Tindlu

Mfumo wu fanele ku vona leswaku vanhu va kuma tindlu ta kahle.

U na mfanelo yo kuma yindlu leyi faneleke.

Nhlayiso wa swa Rihanyo, Swakudya, Mati na Nsirhelelo wa Vaaki

Mfumo wu fanele ku vona leswaku u kuma swakudya na mati, Nhlayiso wa Rihanyo na nsirhelelo wa vaaki.

U na mfanelo ya rihanyo ra kahle, swakudya leswi eneleke na mati na nsirhelelo wa vaaki

Vana

Vana va malembe ya le hansi ka 18 va na timfanelo to hlawuleka, ku fana na mfanelo wova va nga xanisiwi.

N’wana un’wana na un’wana u na mfanelo yo va na vito etikweni na nsirhelelo eka ku xanisiwa no va ku tlangiwa hi yena.

Dyondzo

U na mfanelo ya dyondzo ya mani na mani, ku katsa dyondzo ya lavakulu, hi ririmi ra wena (loko leswi swi koteka).

U na mfanelo yo kuma dyondzoya mani na mani hi ririmi ra ximfumo leri u ri tsakelaka.

Ririmi na Ndzhavuko

U nga tirhisa ririmi ra wena ku, na kulandzelela ndzhavuko lowu u wutsakela.

U na mfanelo yo tirhisa ririmi leri u ri tsakelaka no tlangela ndzhavuko wa wena.

Ndzhavuko, Vukhongeri na Miganga ya swa Lingwisitiki

Miganga yi nga tiphina hi mindzhavuko ya yona; va landzelela vukhongeri bya vona, no tirhisa ririmi ra vona.

U na mfanelo yo vumba, joyina no hlayisa mintlawa ya swa vona ya ndzhavuko, lingwisitiki na vukhongeri lebyi va byi tsakelaka.

Ku fikelela mahungu

U na mfanelo yo fikelela mahungu wahi na wahi lawa mfumo wunga na wona.

U nga fikelela mahungu lawa yanga na mfumo ku sirhelela timfanelo ta wena.

Goza ra Mafambiselo ro twala

Magoza hi mfumo ya faneleku twala.

U na mfanelo ya goza ra mafambiselo leri nga le nawini, ro twala no va kahle.

Ku fikelela Tikhoto

U nga va na xiphiqo xa swa nawu lexi bohiweke hi khoto, kumbe xiyenge lexi fanaka.

U na mfanelo yo o loloxa minkwetlembetano ya swa nawu ekhoto kumbe eka ku tengiwa kun’wana loku nga voyamiki.

Ku khomiwa, ku Pfaleriwa na ku Hehliwa ka Vanhu

Mfanelo yo sirhelela vanhu lava khomiweke, khotsiweke kumbe ku hehliwa.

Loko u khomiwa, u na mfanelo yo miyela, ku yisiwa ekhoto ku nga si hela 48 wa tiawara na mfanelo wo va na muyimeri wa swa na nawu.

Kupimiwa ka milawu

Hinkwayo milawu leyi yi landza nawu wa misava,^[2] naswon yi tirha eka hinkwavo lava tshamaka e Rhiphabliki ya Afrika Dzonga. Hinkwato timfanelo leti ti nga pimiwa loko swi twala ku endla tano.^[3]

Swiyelanisi

↑ Cockrell, Alfred (July 1997). "The South African Bill of Rights and the 'Duck/Rabbit'". Modern Law Review 60 (4): 513–537. doi:10.1111/1468-2230.00096.
↑ Brice Dickson, "Human Rights in the 21st Century," Amnesty International Lecture, Queen's University, Belfast, 11 November 1999.
↑ Rautenbach, Malherbe. "Constitutional Law, 4th Edition," 2004. ISBN 978-0-409-05053-0

[cockrell-1] Cockrell, Alfred (July 1997). "The South African Bill of Rights and the 'Duck/Rabbit'". Modern Law Review 60 (4): 513–537. doi:10.1111/1468-2230.00096.

[2] Brice Dickson, "Human Rights in the 21st Century," Amnesty International Lecture, Queen's University, Belfast, 11 November 1999.

[3] Rautenbach, Malherbe. "Constitutional Law, 4th Edition," 2004. ISBN 978-0-409-05053-0

[1]

[2]

[3]