Matimu ya Afrika

Matimu ya Afrika masungula hi ku tumbuluka ka swimun'wana swa khale (Homo Sapiens) e Vuxa bya Afrika, naswona maya emahlweni kufikela namunthla, tani hi swirhundzu swa matiko lama hluvukaka. Matimu lama tsariweke ya minhluvuko ya khale ma sungula eGibita (Leyi sunguleke tani hi xiphemu xa mfumo wa Khushi lowu nga wa khlale ngopfu ku nagsi tsarima matimmu), enzhaku ka wona ku vile na mfumo wa Nubiya, Saheli na Maghreb e rimhondzeni ra Afrika. Hi malembe ya le xikarhi, vukhongeri bya Vusurumani byi sungule ku ndlandlamuka kuya e vupela dyambu bya Arabhiya kuya e Gibhita naswona byi tsemakanya Mahgreb na Sahel. Swun'wana swa switikwana na mifumo ya nkarhi wa khale ku ngasi fika vukolonyi, swi hlanganisa na ndhzavuko wa va Nok, mfumo wa Mali, mfumo wa Songhai, mfumo wa Ashanti, mfumo wa Mossi, mfumo wa Mutapa, mfumo wa Mapungubye, mfumo wa Sine, mfumo wa Sennar, mfumo wa Saloum, mfumo wa Baoli, mfumo wa Khayori, mfumo wa Zimbabwe, mfumo wa Khongo, mfumo wa Kaabu, mfumo wa khale ka Khathage, mfumo wa Numidiya, Muritaniya, mfumo wa Aksumita, mfumo wa Ajurani na mfumo wa Adali.

Matiko ya Afrika, kungasi fika vukolonyi